نقش امام صادق(ع) در تحریف‌زدایی ازتاریخ، سیره و سنت نبوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 سطح چهار رشته تاریخ اهل‌بیت (ع)، گروه تاریخ اسلام، جامعه الزهرا (س)، قم، ایران/ پژوهشگر مجموعه مدرسه فقاهت، قم، ایران.

2 دانشیارگروه تاریخ اسلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

چکیده

سیره نبوی پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) درقالب الگویی راهبردی برای حل مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی مورد توجه قرار گرفت و به ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به دیدگاه‌های متعارض گروه‌های مختلف بدل شد. این رویکردهای متکثر در بهره‌گیری از سیره موجب بروز تحریفاتی در نقل وقایع، تضعیف یا برجسته‌سازی گزینشی شخصیت‌ها و جابه‌جایی در نقش‌آفرینی‌های تاریخی شد. ازاین‌رو، تحریف‌زدایی از اندیشه، احکام، شخصیت و حوادث مرتبط با پیامبر (ص) وظیفه‌ای ضروری برای عالمان صادق و آگاه شمرده می‌شد. با تدوین و کتابت احادیث و سیره، احتمال تثبیت تحریف‌ها و انتقال آنها به نسل‌های آتی افزایش یافت؛ امامان شیعه به‌ویژه امام صادق (ع) برای رویارویی با این تهدید، تلاش‌هایی را برای تبیین تاریخ، سیره و سنت نبوی صورت دادند. پژوهش حاضر باروش تاریخی و رویکرد توصیفی-‌تحلیلی به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که امام صادق (ع) باتکیه بر جایگاه علمی-معنوی و ظرفیت‌های اجتماعی که در اختیار داشت چه نقشی در فرآیند تحریف‌زدایی از تاریخ، سیره و سنت نبوی ایفا کرده است؟ یافته‌های پژوهش نشان داد که امام صادق(ع) اگرچه در شمار سیره‌نویسان اصطلاحی قرار نمی‌گیرد، در دو سطح مستقیم و غیرمستقیم در این حوزه نقش‌آفرینی کرد که عبارتند از: نخست، اصلاح باورها، رفتارها و حافظه تاریخی جامعه و تقویت نگاه انتقادی به حدیث با رعایت مصالح اجتماعی. دوم، بسترسازی برای رشد جریان سیره‌نگاری از رهگذر آموزش روش‌شناسی نقد و تربیت شاگردانی که با بازنگری در روایت‌های موجود، زمینه خروج سیره‌نگاری از انحصار جریانات خاص را فراهم نمودند.    
 

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. قرآن کریم (1399). مترجم: انصاریان، حسین. قم: هادی.
    1. ابن‌ ابی‌الحدید، عبدالحمید (1404). شرح نهج‌البلاغه. محقق: محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار‌‌احیاء الکتب العربیه.
    2. ابن ‌بسطام، حسین، (1385). طب الائمه (ع). نجف: مکتبه الحیدری.
    3. ابن ‌تیمیه، احمد (1406هـ.ق). منهاج السنه النبویه. ریاض: جامعه‌ الامام محمد بن سعود الاسلامیه.
    4. ابن ‌حجر، احمد بن ‌علی (بی‌تا). فتح الباری. بیروت: دارالمعرفه.
    5. ابن ‌سعد، محمد (1418هـ.ق). الطبقات الکبری. بیروت: دارالکتب الاعلمیه.
    6. ابن ‌طاووس، علی بن موسى (1415هـ.ق). اقبال الاعمال. محقق: قیومی، جواد. تهران: الاعلام الاسلامی.
    7. ابن ‌عساکر، علی بن‌حسن (1415هـ.ق). تاریخ مدینه دمشق. محقق: شیری، علی. قم: دارالفکر.
    8. ابن ‌فارس، احمد (1404). معجم مقاییس اللغه. محقق: عبدالسلام محمدهارون. قم: مکتبه اعلام اسلامی.
    9. ابن ‌کثیر دمشقی، اسماعیل (1408هـ.ق). البدایه و النهایه. بیروت: دارالفکر.
    10. ابن ‌کثیر دمشقی، اسماعیل (1412هـ.ق). تفسیر القرآن العظیم. محقق: مرعشلی، یوسف بن عبدالرحمن. بیروت: دارالمعرفه.
    11. ابن ‌منظور، محمد بن‌ مکرم (1414هـ.ق). لسان العرب. محقق: شیری، علی. بیروت: داراحیاء تراث العربی.
    12. بخاری، محمد بن‌ اسماعیل (1397). المعجم الاوسط. محقق: محمود ابراهیم زاید. قاهره: دارالتراث.
    13. بخاری، محمد بن‌ اسماعیل (1422هـ.ق). صحیح. محقق: محمد بن زهیر. دمشق: دار‌‌الطوق النجاه.
    14. بلاذری، احمد بن ‌یحیی (1416هـ.ق). انساب الاشراف. بیروت: دار‌‌الفکر.
    15. بیهقی، ابوبکر (1424هـ.ق). السنن الکبری، محقق: محمد قادر عطا. بیروت: دار‌‌الکتب الاعلمیه.
    16. ثعلبی، احمد بن‌ محمد نیشابوری (1422هـ.ق). تفسیر، تحقیق ابن عاشور. بیروت: دار‌‌الفکر.
    17. حسینیان مقدم، حسین (1395). نقش امام سجاد (ع) در تحریف‌زدایی از سیره نبوی. نشریه پژوهش‌های تاریخی، -(29)، 57- 72.
    18. حلبی شافعی، علی بن ‌برهان‌الدین (1427هـ.ق). السیره الحلبیه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    19. حمیری، عبدالله بن ‌جعفر (1413هـ.ق). قرب الاسناد. قم: مؤسسه آل‌البیت.
    20. خطیب بغدادی، احمد بن‌ علی (1417هـ.ق). تاریخ بغداد. محقق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    21. خندان، علی‌اصغر (1401). مغالطات. قم: بوستان کتاب.
    22. دولابی، ابوبشر (1418هـ.ق). الذریه الطاهرهـ.قم: جامعه مدرسین.
    23. راغب اصفهانی، حسین بن. ‌محمد (1420هـ.ق). محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء. بیروت: دار‌‌ارقام.
    24. راغب اصفهانی، حسین بن‌محمد (1404). المفردات فی غریب القرآن. بی‌جا: دفتر نشر الکتاب.
    25. راوندی کاشانی، فضل‌الله (بی‌تا). النوادر. قم: دارالکتاب.
    26. رضوانی دهاقانی، اصغر (1392). نقدی بر مقاله خفتگان در بقیع: دختران پیامبر اکرم (ص). نشریه میقات حج، 22(86)، 801- 85.
    27. زبیدی واسطی، مرتضی (1385). تاج العروس. بیروت: دارالهدایه.
    28. زرین‌کوب، عبدالحسین (1381). تاریخ در ترازو. تهران: انتشارات امیرکبیر.
    29. سیوطی، جلال‌الدین (بی‌تا). الدر المنثور. بیروت: دارالفکر.
    30. شبیری، محمدجواد (1382). تصحیف و تحریف دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی.
    31. شعیری، محمد بن محمد (بی‌تا). جامع الاخبار. نجف: بی‌جا.
    32. صالحی شامی، یوسف بن‌ حاتم (1420هـ.ق). الدر النظیم. قم: جامعه مدرسین.
    33. صدوق، محمد بن ‌علی (1376). الامالی. قم: مؤسسه البعثه.
    34. صدوق، محمد بن‌ علی (1385). علل الشرایع. قم: کتاب‌فروشی داوری.
    35. صدوق، محمد بن ‌علی (1413هـ.ق). من لا یحضره الفقیه. قم: نشر صدوق.
    36. صدوق، محمد بن‌علی (1403). معانی الاخبار. قم: جامعه مدرسین.
    37. صفار، محمد بن ‌حسن (1404). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (ص). قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی.
    38. صنعانی، عبدالرزاق (1403). المصنف. محقق: حبیب الرحمن الاعظمی. بیروت: المجلس العلمی.
    39. طبرسی، فضل بن ‌حسن (1415هـ.ق). مجمع البیان. بیروت: الاعلمی.
    40. طبری، محب‌الدین (1356). ذخایر العقبى فی مناقب ذوی القربى (ع). قاهره: مکتبه القدسی.
    41. طبری، محمد بن ‌جریر (1413هـ.ق). تاریخ الامم و الملوک. بیروت: دارالتراث.
    42. طوسی، محمد بن‌ حسن (1407هـ.ق). تهذیب الاحکام. محقق: موسوی خرسان، محمد مهدی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    43. طوسی، محمد بن‌ حسن (1411هـ.ق). مصباح المتهجد. بیروت: مؤسسه فقه الشیعه.
    44. عاملی، سید جعفر مرتضی (1384). الصحیح من سیره النبی الاعظم. قم: دارالحدیث.
    45. قاضی نعمان، نعمان بن‌ محمد (1385). دعائم الاسلام. محقق: آصف فیضی. قم: مؤسسه آل‌ البیت.
    46. قائمی، سید محسن.، و آقایی نژاد، سمیه (1402). سرزمین بقیع و حق بر حافظه جمعی مسلمانان. پژوهشنامه حج و زیارت،20(1)، 129- 168.
    47. قمی، علی بن‌ ابراهیم (1404‌). تفسیر. قم: دارالکتب.
    48. کریمی مله، علی (1392). حافظه جمعی و فرایند هویت‌یابی: تأملاتی سیاست‌گذارانه. فصلنامه مطالعات ملی، 14(54)، 3- 26.
    49. کلینی، محمدبن ‌یعقوب (1407هـ.ق). الکافی. تهران: الاسلامیه.
    50. کوفی، فرات بن ابراهیم (1410هـ.ق). تفسیر. محقق: محمد الکاظم. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
    51. کوئن، بروس (1376). مبانی جامعه‌شناسی. مترجم: توسلی، غلام‌عباس.، و فاضل، رضا. قم: مهر.
    52. گذشته، ناصر.، و پاکتچی، احمد (1381). بدعت، دایره‌المعارف بزرگ اسلام. تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلام.
    53. مجلسی، محمدباقر (1404). مرآه‌العقول. محقق: رسولی محلاتی، هاشم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    54. محمدی ری‌شهری، محمد (1391). شناخت‌نامه قرآن و حدیث. قم: دارالحدیث.
    55. مطهری، مرتضی (بی‌تا). حماسه حسینی. تهران: صدرا.
    56. معرفت، محمدهادی (1418هـ.ق). التفسیر و المفسرون. مشهد: الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه.
    57. مفید، محمد بن ‌محمد (1413هـ.ق). الاختصاص (منسوب). قم: الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید.
    58. مفید، محمد بن ‌محمد (1413هـ.ق). الامالی. محقق: غفاری، علی‌اکبر. قم: المؤتمره.
    59. مقریزی، احمد بن ‌علی (1420هـ.ق). امتاع الاسماع. محقق: محمد عبدالحمید النمیسى. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    60. نجاشی، احمد بن ‌علی (1416هـ.ق). رجال. محقق: شبیری زنجانی، سیدموسی. قم: النشر الاسلامی.
    61. ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا). الفهرست. محقق: تجدد، محمدرضا. تهران: چاپخانه بانک بازرگانی ایران.
    62. نسایی، احمد بن ‌شعیب (1421هـ.ق). السنن الکبری. بیروت: مؤسسه الرساله.
    63. واقدی، محمد بن‌ عمر (1409هـ.ق). المغازی. بیروت: الاعلمی.
    64. یوسفی غروی، محمدهادی (1417هـ.ق). موسوعه التاریخ الاسلامی. قم: مجمع اندیشه اسلامی.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 12 مهر 1403
  • تاریخ بازنگری: 24 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش: 12 خرداد 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار